Phạm Đức Thân
Thư Từ Chopin-Potocka Thật Hay Giả
Có thật không những thư từ đã trao đổi giữa Chopin và Delfina Potocka ?
Những người viết tiểu sử Chopin đầu tiên, như Liszt chẳng hạn, biết rõ nhân thân Chopin ngoài đời, không dựa trên dữ liệu mà căn cứ vào hồi ức. Những người khác thường dựa vào các lời đồn dại, nghe nói. Thế giới khoảng thập niên 1840 là một thế giới nhỏ hẹp trong đó những văn nghệ sĩ, các nhà quý tộc và những nhà chuyên môn như bác sĩ, kiến trúc sư…thường vượt qua biên giới gặp nhau luôn, và mọi người biết nhau rất rõ. Bởi vậy sự kiện không một nhà viết tiểu sử Chopin đầu tiên nào đề cập đến giao tình thân mật giữa Chopin và Delfina Potocka, thật quả là mang ý nghĩa rất đặc biệt. Các cuộc tình khác của nàng, cũng như cuộc tình của Chopin với George Sand, cả toàn thể Âu Châu đều biết. Nhưng đối với các người đương thời, nàng cũng chỉ là một trong những phụ nữ lớn khác, như Marcelina Czartoryska và Maria Kalergis, chiếm một vị trí đặc biệt trong cuộc đời Chopin bởi vì họ là một trong số những học trò tài năng nhất, là những mệnh phụ và là người Ba Lan.
Thư từ đã hoặc chưa xuất bản của thời đại, kể cả thư từ của những người nổi tiếng lắm chuyện như Balzac và Dumas, của nữ Bá Tước d’Agoult xấu tính và của nhiều người khác thường tự cho mình biết rõ mọi chuyện đang diễn ra ở Paris (và không một cuộc tình thường xuyên nào có thể kéo dài mà giữ kín được để không ai biết), tất cả tuyệt nhiên không hề có chút ám chỉ, bóng gió, giả định về chuyện này.
Nhưng vào cuối thế kỷ XIX một kiểu tiểu sử mới trở nên thịnh hành, chiếu ống kính vào khía cạnh tình cảm của đời nghệ sĩ. Loại tiểu sử này đắc dụng với Liszt, nhưng với Chopin thì không thể. Chính vào lúc này nhiều tác giả bắt đầu đi tìm dữ liệu để lắp đầy khoảng trống thiếu vắng về mặt tình cảm của tiểu sử Chopin. Một cuộc tình “do dự, bất quyết” được đem lắp vào thời thanh niên; một cô gái Tiệp Khắc được đào xới lên để cho ngày hội Bad Reinerz (địa điểm nghỉ mát Chopin có đến viếng vào năm 1826 lúc 16 tuổi) được thêm linh hoạt sống động. Và rồi một trong những người nổi tiếng nhất về rách chuyện ở Ba Lan la Ferdynand Hoesick, chộp được Delfina Potocka đem thêm hào hứng vào những năm đầu tiên Chopin sống ở Paris. Ông mập mờ gián tiếp cho biết đã tìm được người sống cùng thời với Chopin, phỏng vấn, và khuyến khích lên tiếng . Sau cùng ông ám chỉ có biết một xấp thư Chopin gởi nữ Bá Tước Potocka, được cho là đã cất dấu khoá kỹ bởi những hậu duệ nghiêm khắc. Những người khác tiếp thu các dẫn dụ của ông và chẳng bao lâu phát sinh một truyền thống viết tiểu sử kiểu mới. Chính nữ bá tước cũng bắt đầu được hồi sinh khoảng thập niên 1920 và 1930 với việc xuất bản thư từ của các người đồng thời, đặc biệt là của người tình vĩ đại của nàng, thi sĩ Krasinski.
Năm 1939, một phụ nữ tên Paulina Czernicka đến đài Radio Wilno, cho biết có trong tay những bức thư chưa hề công bố của Chopin gửi Potocka, và bảo rằng có thể lập một chương trình phát thanh về Chopin từ những thư này. Nhưng Thế Chiến II bùng nổ và kế hoạch không nghe nói đến nữa. Cho đến năm 1945 phụ nữ này, đang định cư tại vùng Tây Ba Lan, lại đến tiếp xúc đài Radio Poznan và phát thanh được những đoạn thư cho là chính Chopin viết. Tất nhiên việc này gây chú ý nồng nhiệt, nhất là sau chiến tranh các kho lưu trữ và sưu tập khắp Ba Lan đã bị quân Đức Quốc Xã tiêu hủy một cách hệ thống. Nhưng hào hứng sôi nổi ban đầu bị giảm đần, vì trong những đoạn công bố tiếp theo sau thỉnh thoảng có những chổ rất dung tục, dâm đãng. Người ta bắt đầu tranh luận: có thể nào Chopin đã viết những điều thô tục như vậy, và thật sự Chopin co quan hệ tình dục với Potocka không?
Hội Chopin mới vừa thành lập, yêu cầu Kzernicka cung cấp bản gốc thư từ để họ xác minh và công bố cái kho tàng quý báu vừa tìm được. Kzernicka ký hợp đồng, hứa hẹn cung cấp bản gốc. Tuy nhiên vài tháng sau, nàng cho biết các bản gốc đã “tạm thời bị thất lạc”, nhưng nàng sẽ cung cấp các ảnh sao chụp.
Nàng giải thích rằng năm 1939 nàng đã đưa vài bản gốc cho một sĩ quan Pháp ở Wilno, và hiện nay những bản này đang ở Pháp. Các bản gốc khác được cất dấu ở Ba Lan và nay mai sẽ được trưng ra. Vào ngày nàng hứa đem chúng lên Warsaw Hội Chopin nhận được điện tín của nàng cho biết trong khi nàng đang đứng đợi xe lửa thì bị giật mất cái túi đựng bản gốc, bởi một tên cướp mà gia đình Komar đã thuê làm chuyện này vì họ không muốn các bức thư dung tục được công bố. Nàng còn thuật cho Hội nghe nhiều chuyện khác nhau liên quan đến bản gốc: khi thì chung ở Úc Đại Lợi, khi thì một bà cô đã đem chúng sang Mỹ Châu, khi thì chúng ở Pháp. Cho tới nay chưa có một người nào tận mắt nhìn thấy những bản gốc này. Trong khi đó thì Czernicka tự tử vào ngày 17 tháng 10 năm 1949, đúng ngày kỷ niệm 100 năm Chopin lìa đởi.
Luân lưu chuyển dịch của xấp thư đã thật bí hiểm, mà nguồn gốc của chúng cũng không có gì xác thực, đầy tính cách ly kỳ không kém. Czernicka tuyên bố có được chúng từ một nguời họ hàng là thành viên của gia đình Komar. Mặc dù có cùng tên Komar nhưng trong suốt 300 năm qua cái gia đình Komar đặc biệt này không có một dấu tích nào liên hệ với gia đình Komar sinh ra Potocka, và gia đình này cũng sinh sống tại một vùng hoàn toàn khác hẳn trong nước Ba Lan. Ngoài ra, những người trong gia đình Potocka đã chết hết, và thừa kế là hai nữ bá tước Tyszkiewicz và Raczynska đều không có chút hồi ức nào về chuyện thư từ như vậy. Mặt khác, không họ hàng nào của Czernicka đã từng nghe nói một lời nào về những bức thư này.
Cuộc đời của chính Paulina Czernicka cũng được tìm hiểu cặn kẽ. Tất cả chứng cứ của những người biết rõ nàng đều cho thấy nàng là một phụ nữ mắc bệnh tâm thần, đời sống tình cảm khổ sở, và gia đình nàng có máu điên di truyền, các anh và mẹ của nàng đều tự tử. Ngoài ra, hồi con trẻ nàng tôn thờ thần tượng Chopin, say mê sưu tập tất cả những gì xuất bản liên hệ đến Chopin. Mải nhiều năm sau người ta mới tìm được các tư liệu của nàng, cũng như cả một công trình biên soạn gồm nhiều văn bản mà chỉ mới có một phần được phát thanh hoặc xuất bản. Và chỉ lúc này người ta mới có thể chú tâm vào vấn đề cơ bản: Những văn bản này có phải, hoặc có thể, là những chuyển dịch trung thực từ những thư từ do chính Chopin viết ra không?
Các văn bản này gồm 2 lá thư đầy đủ (một có ghi rõ ngày tháng) và khoảng 100 đoạn trích thư dài ngắn khác nhau. Đọc kỹ chúng, những chuyên gia am
hiểu thư từ đích thực của Chopin nhận thấy có hai điểm nổi bật. Một là văn phong đúng là của Chopin. Thật vậy, văn phong giống đến nổi chỉ đọc một lát người ta bắt đầu ngạc nhiên ở chỗ rất nhiều câu cú, từ mới, chơi chữ và khôi hài hình như rất quen thuộc. Dĩ nhiên chúng quen thuộc là vì chúng có xuất hiện dưới dạng thức hoặc văn cảnh khác nhau trong thư từ đích thực của Chopin, nhưng không nhiều như thế. Nếu quả thật đây chính là C opin viết thì có vẻ như ông đang khoa trương văn tài của mình.
Điểm nổi bật thứ hai là tập hợp các bản văn này (đã được sắp xếp hoàn hảo thành những đoạn có thể sẳn sàng trích dẫn) cung cấp mọi điều cần thiết mà các nhà viết tiểu sử hoặc lịch sử đang có gắng bới tìm trong thư từ đích thực của Chopin mà chưa thấy. Thư từ đích thực của Chopin cho biết rất ít đời sống tình cảm của ông, huống hồ là các thói quen tình dục; vậy mà ở đây chúng được mô tả chi tiết ngoài sức tưởng tượng. Thư từ đích thực của Chopin không cho biết nhận xét của ông đối với các nhạc sĩ khác, cũng như không thấy hé lộ cảm nghĩ của ông về tác phẩm của mình, về hành vi sáng tác âm nhạc. Văn bản của Czernicka không nói gì về các chuyện khác, mà chủ yếu chỉ gồm những nhận xét của Chopin đối với Liszt, Schumann, Berlioz, Mozart, Beethoven, Bach; phát biểu của Chopin về vài tác phảm của mình; các nhận xét về cách chơi piano, về lý thuyết âm nhạc… Thư từ đích thực của Chopin cũng không nói gì rõ ràng về liên hệ của ông với Phong Trào Lãng Mạn Ba Lan nói chung, và các thi sĩ Slowacki, Mickiewicz và Norwid nói riêng. Văn bản của Czernicka cung cấp đầy đủ những đoạn văn và đàm thoại lắp vào chổ hổng này. Thật vậy, nếu những văn bản này là đúng thực, chúng sẽ làm cho công tác của các nhà viết tiểu sử Chopin dễ dàng hơn rất nhiều.
Nhưng cũng có những chứng cứ hướng về một phía khác hẳn. Trước hết, nghiệm xét về mặt lịch sử của văn bản người ta thấy có những lầm lỗi nghiêm trọng.
Lá thư duy nhất có để ngày tháng là lá thư Chopin ở Paris gửi Potocka cũng ở Paris, trong có nhắc đến một buổi hẹn hò tối hôm đó. Nhưng trên thực tế, rõ ràng cả năm đó Potocka sống ở Naples và đang có một cuộc tình nóng bỏng với Krasinski. Có người cho rằng Czernicka có thể ghi lầm năm khi chuyển dịch bản gốc. Nhưng nghiên cứu kỹ cho thấy thực tế không thể có năm nào mà hai người cùng ở Paris trong tháng đã ghi (tháng này không thể lầm vì được viết bằng chữ, không phải bằng số). Có những cuộc gặp gỡ họp mặt được mô tả trong văn bản mà thực tế đã không diễn ra. Cũng có những lỗi lầm nhỏ khác nữa, như đoạn văn nhắc đến chuyện Chopin tặng Potocka sách của Mickiewicz, Witwicki va Krasinski, mà thực tế là vào thời điểm bức thư thì Krasinski chỉ mới viết được 1 tác phẩm, và còn chưa nổi tiếng, không người nào ở Paris biết tác giả là ai.
Có nhiều điểm khác xem ra cũng rất khả nghi. Ví dụ, theo văn bản, Chopin nhắc nhiều đến thi sĩ trẻ Norwid và tỏ ra ngưỡng mộ hơn Mickiewicz. Thực tế, Mickiewicz là bạn cũ của Chopin và được dân Pháp cũng như dân Ba Lan ở Paris coi như ngang hàng với Byron và Goethe, trong khi Norwid chỉ là chàng thanh niên ngoài 20, chưa nổi tiếng, chỉ có thơ đăng báo, và mãi đầu thế kỷ XX mới được phát hiện ở Ba Lan và trở thành thời thượng vào thập niên 1930.
Một điểm kỳ lạ khác là những đoạn dung tục trong thư Chopin cho thấy những liên tưởng về tình dục và sáng tạo nghệ thuật rõ ràng có tính chất của phân tâm học sau Freud, chúng thật không thích hợp với bầu khí và môi trường của xã hội Chopin đang sống trong những thập niên 1830 và 1840.
Sau cùng, xem xét về mặt ngữ học của văn bản cũng cho thấy những chứng cứ không thích nghi. Ví dụ, người viết một trong những đoạn văn dung tục này không thống nhất về giống của các từ, dùng lẫn lộn khi thì giống cái, khithì giống đực. Mặt khác, có nhiều từ chỉ xuất hiện ở Ba Lan trong thế kỷ XX, hoặc đã biến đổi ý nghĩa và dùng ở đây theo nghĩa mới không phải thuộc thế kỷ XIX. Văn bản cũng đầy dẫy những thành ngữ hoặc vĩ ngữ của vùng Galicia và Vilhynia ở Đông Ba Lan, hoàn toàn khác hẳn các từ dùng ở Warsaw và Mazovia như thấy trong thư từ đích thực của Chopin. Một số từ mới của Chopin được lập lại ở đây khác về giống so với chính các từ đó trong thư Chopin đích thực. Văn bản cũng dầy dẫy những từ như “nghệ thuật”, “sáng tạo nghệ thuật”, “tác phẩm nghệ thuật”, “cảm hứng”, chúng hoàn toàn không có trong thư đích thực của Chopin, và hơn nữa chỉ sau khi Chopin đã chết chúng mới có ý nghĩa như hiện tại trong ngôn ngữ Ba Lan.
Đáng chú ý là trong số tư liệu của Paulina Czernicka có những sách về Chopin với những đoạn gạch dưới có thể nhận diện dễ dàng trong văn bản, mặc dù có sửa đổi đi chút ít. Văn bản còn có cả toàn thể các dòng chữ lấy thẳng từ những phát biểu của học trò Chopin được công bố sau này, cũng như từ những ghi chú của Chopin cho một quyển dạy piano ông định viết. Các bản thảo của chính Czernicka thì đầy những đập xoá, những cụm từ thêm vào, viết bằng bút khác nhau với mực cũng khác nhau. Điều này cho thấy đây là một sắp xếp chắp nối, chứ không phải là sao lại, chuyển dịch.
Như vậy rõ ràng những văn bản này là nguỵ tạo, có lẽ được thực hiện vào thập niên 1930 và tác giả hầu như chắc chắn là Paulina Czernicka. Tuy nhiên một vài người say mê hâm mộ Chopin vẫn cổ xuý tính đích thực của văn bản và năm 1964 đã ồn ào hội thảo khi một vài ảnh sao chụp cái được cho là bản gốc, xuất hiện bí hiểm trong số những tư liệu của nhạc sĩ quá cố Szeligowvski. Chúng đã lọt vào tay người anh em rể là Adam Harasowski, đang sống tại Anh. Ông này không biết vì lý do gì mãi đến năm 1973 mới đem công bố trên tạp chí Music and Musicians (Âm Nhạc và Nhạc Sĩ) để hỗ trợ cho quan điểm của mình: có một vài “bức thư” gửi Delfina Potocka là đích thực, số còn lại đều là nguỵ tạo. Viện Chopin Warsaw đưa các ảnh sao chụp cho một chuyên gia ảnh xét nghiệm; ông này kết luận chúng là giả mạo. Một người hăng hái tin vào tính đích thực của các bức thư là M. Glinski, đưa cho một chuyên gia khác xét nghiệm thì ông chuyên gia này tuyên bố chúng là ảnh sao chụp của những bức thư gốc của Chopin. Viện Chopin bèn giao chúng cho phòng giáo nghiệm của Công An Ba Lan làm xét nghiệm sâu rộng và đầy đủ về mặt nhiếp ảnh. Kết quả cho thấy các ảnh sao chụp đã được tạo thành bằng cách sắp xếp các ảnh sao chụp của những hàng chữ, những từ và thành ngữ lấy từ thư từ đích thực. Họ cũng truy nguyên được những từ nào đã được chụp từ những ấn phảm nào. Không rõ ai đã tạo dựng nên những ảnh sao chụp này, nhưng chúng phải được coi như không thích đáng đối với vấn đề đích thực của văn bản.
Toàn bộ các thư từ phải được coi như nguỵ tạo và người muốn viết lịch sử trung thực không thể nào chấp nhận giải pháp dung hoà đẹp đẽ là có một vài thư đích thực và Czernicka đã thêu dệt thêm chung quanh những thứ này. Chưa phát hiện bàn gốc các thư từ do chính tay Chopin viết thì không gì có thể làm thay đổi cán cân sự thật mà tất cả chứng cứ đã chỉ rõ: toàn bộ câu chuyện chỉ là hoang tưởng bệnh hoạn lớn lao.
Câu chuyện Chopin-Potocka-Czernicka gần đây lại được nhắc đến qua phim The Strange Case Of Delfina Potocka (Trường Hợp Kỳ Lạ Về Delfina Potocka) của nhà đạo diễn Tony Paimer. Theo đó, đây là vấn đề hãnh diện dân tộc và xã hội chủ nghĩa, khi vào tháng 11 năm 1945 Chính Phủ Cộng Sản Ba Lan vừa thiết lập sau Thế Chiến II yêu cầu và được nhận lại trái tim Chopin trước đó chôn ở Paris. Giữa bối cảnh này Paulina Czernicka xuất hiện tuyên bố có trong tay thư từ thân mật Chopin viết cho bà cụ cố của nàng là nữ Bá Tước Delfina Potocka. Thoạt tiên Bộ Văn Hoá Ba Lan chỉ tò mò, nhưng sau cùng hoảng hốt báo động, và mở cuộc săn lùng Czernicka. Vì trong khi DelfinaPotocka quả là nhân vật có thật, đã được Chopin tặng bản Luân Vũ Rê Giáng Trưởng, những bức thư này nghe nói co tính cách dung tục dâm đãng, bài Do Thái và làm phương hại nặng nề hình ảnh Chopin như một anh hùng Ba Lan mà Cộng Sản muốn đề cao. Sau đó được biết Czernicka “tự tử” đúng vào ngày kỷ niệm 100 năm Chopin lìa đời. Hay là nàng bị ám sát, và nếu đúng như vậy, tại sao? Có quả thực các bức thư là nguỵ tạo không? Đâu là sự thật về Denfina Potocka? Tất cả những câu hỏi trên lại được khơi dậy sau hơn nữa thế kỷ im lặng. Và tới nay bí ẩn vẫn chưa được giải đáp. Có điều là chuyện này đã nêu lên tính cách đam mê rất người của Chopin hơn là thần tượng trê bệ thờ, và đã thêm một kích thước mới vào nhạc của ông, khiến cho sau khi xem phim bạn không bao giờ có thể nghe nhạc Chopin như trước được nữa.
Phạm Đức Thân
(theo Adam Zamoyski va Tony Palmer)
